Bitcoin Helal mi, Bitcoin Caiz mi? Diyanet Ne Diyor?

Dünya nüfusunun dörtte birini oluşturan Müslümanlar için Bitcoin helal mi, Bitcoin caiz mi, Bitcoin için Diyanet ne diyor büyük merak konusu. Bitcoin’in helal olup olmadığı son yıllarda birçok İslam aliminin yanı sıra birçok İslami banka ve finans otoritesi için bir tartışma konusu oldu.

Bitcoin helal mi sorusu için net bir görüşün bulunmaması, birçok Müslümanı’n Bitcoin ve diğer kripto para birimlerine yatırım yapma konusunda endişelendiriyor. Çünkü yatırımlarının Bitcoin’in İslam hukukuna göre haram (yasak) veya helal (izin verilen) olarak değerlendirilip değerlendirilmeyeceğinden emin olmaları gerekiyor. Dünya nüfusunun neredeyse dörtte birine denk gelen yaklaşık 1.9 milyar Müslümanla, Bitcoin’in İslami görüşüne ilişkin net bir fikir birliğinin sağlanması Bitcoin’in değeri için de oldukça önemli.

Birçok İslam Aliminin Ortak Görüşü: Bitcoin Helal

İslam Hukuku’na göre, Müslümanların yatırımlarının veya diğer gelirlerinin helal olarak kabul edilmesi için bireylerin uyması gereken bir dizi kriter bulunmaktadır. Birincisi, rüşvet, haraç, vurgunculuk gibi etik olmayan veya sömürücü yollarla elde edilen gelir haram olarak kabul edilir. Bitcoin’i standart bir ödeme yöntemi olarak kullanmanın bu kuralı ihlal edeceğini iddia etmek mümkün değildir.

Şu anda Müslümanların Bitcoin’e yatırım yapıp yapmamaları, Bitcoin alıp satmamalarına dair fikir birliğine varılmış, ortak bir İslami görüş bulunmamaktadır. Bitcoin’in helal olup olmadığını belirleme görevi İslam’ın dini kurallarını kanunlaştıran yasa yapıcılara düşmektedir fakat henüz Bitcoin ile ilgili net bir kural koyulmamıştır. Türkiye’de bu görev Diyanet’indir.

What is #Shariah and what does it have to do with a #financial system? How can a 1,400 year old system of rules inform decisions about a modern, digital financial system?

For modern investors, Shariah results in #accountability & positive #SocialImpact.https://t.co/psv3MAtHLk pic.twitter.com/6T3SCQnpdV

— Blossom Finance (@blossom_finance) January 8, 2020

Buna karşılık birçok İslam alimi, İslam Hukuku ve bu hukukun Bitcoin için nasıl geçerli olduğuna ilişkin yorumlarını sundular. Belki de bu yorumların en kapsamlısı, Blossom Finance’ın eski Şeriat Danışmanı Müftü Muhammed Abu-Bakar’dan geldi. En son Aralık 2019’da güncellenen raporu, arz ve talebin doğası gereği tüm para birimlerinin bir dereceye kadar spekülatif olduğunu savunuluyor ve fiat paralar (itibari para), altın ve diğer birçok finansal enstrümana Şeriat kapsamında izin verildiği için Bitcoin’e izin vermelidir deniliyor. Bitcoin’in bazen yasadışı amaçlarla kullanıldığına dair argümanlar bulunsa da, Müftü Muhammed Abu-Bakar bunun Bitcoin’in kendisini yasadışı kılmadığını savunuyor ve bunu kanıtlamak için aşağıdaki bir benzetmeyi kullanıyor:

Genel anlamda, hukuka uygun bir şeyin hukuka aykırı bir amaçla kullanılması, onun kendisini hukuka aykırı kılmaz. Dört Sünni meshebi yasal üzüm satışı başına dört Sünni meshebi bir şarap tüccarına üzüm satışı yapmayı İslam Hukuku’na aykırı olarak görüyor. Fakat bu üzüm ticareti yapmanın İslam’a aykırı olduğu anlamına gelmiyor.

Bazı Bitcoin Kullanımları Haram Olarak Kabul Edilmektedir

Bitcoin’in çoğu kullanımının helal olduğu şiddetle savunulsa da neredeyse kesinlikle haram olan birkaç popüler kullanımı bulunmaktadır. Bunlardan biri kumardır. Kumar oynamak genel olarak şeriat yasalarına göre yasak olduğu için Bitcoin ile kumar oynamak da yasaktır. Bazıları buna kripto para ticaretini de dahil etmektedir. Çünkü birçok kripto para trader’ı tahminde bulunarak anlık al sat yapıyorlar ki bu görüşe göre bu bir kumar ve doğal olarak yasak.

Diğer haram olan Bitcoin kullanımları ise, marjlı işlem yapmak ve merkeziyetsiz finans (DeFi) kredilerin kullanımıdır. DeFi ile borç vererek faiz kazanmak (veya faiz ödemek) “riba” veya “tefecilik” olarak kabul ediliğinden dolayı, bireyler borçlarına faiz uygulayamazlar. Aynı kural Bitcoin için de geçerlidir. Müslümanlar Bitcoin üzerinden borç vererek faiz alamazlar. Bu, esasen çoğu DeFi protokolünde Bitcoin kullanmanın haram olduğu anlamına gelmektedir.

Coinfluencers’ın kurucusu Jamal Aezaz’a göre, amaçlanan bir Bitcoin kullanımının haram olup olmadığını saptamak için fiat paraların (Türk Lirası, ABD Doları gibi) aynı kullanım durumunun haram olup olmadığına bakmak gerekiyor. Aezaz Bitcoin’in haram olup olmadığı konusunda ayrıca şunları söylüyor:

Bitcoin ile ilgili her şeyin haram olduğuna dair genel bir yanlış kanı var. Bu, Bitcoin’in bir merkez bankası tarafından verilen bir para biriminden ziyade bir kripto para birimi olduğu gerçeğinden kaynaklanıyor. Bununla birlikte, fiat para birimleri gibi, Bitcoin’i bir ödeme aracı olarak tutmak ve değer saklama aracı olarak kullanmak tamamen helaldir. Bunun ötesinde, fiat paralarda haram olarak kabul edilen kullanım durumları Bitcoin için de haramdır.

Bitcoin Helal mi? Diyanet Bitcoin için Ne Diyor?

Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu, 2017 yılında Bitcoin ve diğer kripto paraların kullanımının dini hükmüyle ilgili bir mutalaa yayınladı ve mutalaada şu ifadelere yer verildi:

Bireyler arasında değişim ya da kıymet ölçüsü olarak genel kabul gören, kaynağı itibariyle kullanıcılara güven veren her türlü paranın kullanımı caizdir. Bu noktada önemli olan husus, para olarak bilinen değişim aracının kendi özünde yani üretim şeklinde, sürüm aşamalarında ve muhataplık niteliğinde büyük belirsizlik (garar) içerip içermemesi, bir aldatma (tağrir) aracı olarak kullanılıp kullanılmaması ve belli bir kesimin haksız ve sebepsiz zenginleşmesine vesile olup-olmamasıdır.

Son yıllarda ortaya çıkan ve birçok çeşidi bulunan, dijital­/kripto paralardan her birini kullanmanın hükmünü yukarıdaki genel ilkeler doğrultusunda değerlendirmek gerekir. Buna göre kendi özünde ciddi belirsizlikler taşıyan, aldanma ve aldatma riski ileri düzeyde olan, dolayısıyla herhangi bir güvencesi bulunmayan ve kamuoyunda saadet zinciri olarak bilinen uygulamalar gibi belirli kesimlerin haksız ve sebepsiz zenginleşmesine yol açan dijital kripto­ paraların kullanımı caiz değildir.

Diyanet İşleri Başkanlığı, 07 Mart 2020’de “Helal Finans Açısından Kripto Paralar Çalıştayı’nın Sonuç ve Değerlendirme Raporu’nda Bitcoin ve diğer kripto paralarla ilgili olarak şu ifadelere yer verilmiştir:

1. İslami finans açısından parada aranan ölçü, kıymette istikrar ve ona itibar edilmesidir. Bunun için de paraların arkasında bir garantör bulunmalıdır. Garantör toplum olabileceği gibi toplumu temsilen devlet veya başka bir müessese hatta paranın dayandığı sistemin kendisi de olabilir. Para olarak kullanılan şeyin ölçüsü, ham maddesinin ne olduğu değil; bu konuda esas olan insanların örfü, yani bir şeyi para olarak kabul etmeleri ve tedavülüdür. Anılan kriterleri taşıdıktan sonra paranın mal, maden, kâğıt, kaydî, elektronik ya da kripto birim olması arasında fark yoktur. Bir şeyin içsel/hakiki değere sahip olup olmaması onun para olma hükmünü etkilememektedir. Nitekim Kur’an ve sünnette neyin para olup olmadığı konusunda bir tanım veya belirlemede bulunulmamıştır.
2. Kâğıt paralardan itibaren tedavüldeki paraların tamamına yakınının itibari veya kaydi nitelikte oldukları unutulmamalıdır. Bunlar madeni paralar gibi hakiki bir değer içermediklerinden, manipüle, aldatma ve değeri dışında dalgalanmalara daha fazla açıktır. Bu sebeple, paranın istikrar ve itibarını koruma imkânlarına yönelik araştırmalar yapılırken diğer taraftan kripto paralar gibi yeni paraların zayıf noktaları ve yol açacağı muhtemel mağduriyetler konusunda da toplum ve ilgili paydaşlar uyarılmalıdır.
3. Bugüne kadar kripto paralar konusunda ortaya konan çalışmaların çoğu en yaygını olan bitcoin merkezlidir. Halbuki tamamen farklı temelde çalışan yine Blockchain teknolojisi temelinde üretilen kripto para birimleri de bulunmaktadır. Çalışmalarda kripto paraların bir bütün olarak ele alınması önem arz etmektedir.
4. Mevcut değerlendirme ve fetvalarda bu paraların dayandığı Blockchain teknolojisinden bahsedilmemekte ya da bir bütün olarak sanki zikredilen olumsuzluklara tüm kripto paraların ve dayandıkları teknolojinin de caiz olmadığı belirtilmektedir. Bundan sonraki çalışmalarda bu teknolojinin merkeze alınması daha gerçekçi sonuçlar verecektir.
5. Kripto paralar ve dayandığı teknoloji konunun etik ve fıkhî boyutu yanında iktisat, finans, bilişim teknolojisi, mühendislik gibi farklı disiplinlerin ortak çalışma alanıdır. Bu nedenle yapılacak değerlendirmelerin ve/veya alınacak kararların ilgili disiplinlerden uzmanların ortak çalışmasıyla oluşturulacak kurullarca alınması gerekir.
6. Mevcut haliyle kripto paraların “para” olarak kullanımı, ortaya çıkan veya çıkması muhtemel olumsuzluklar sebebiyle İslami finans ilkeleri açısından uygun gözükmemekle birlikte bu, ilgili paraların dayandığı Blockchain teknolojisinden kaynaklı değildir. Bu çerçevede İslami finans alanında da Blockchain teknolojisi yanında diğer finansal teknolojilerden azami derecede faydalanılması yoluna gidilmelidir.
7. Kripto paraların bir takım olumsuz yönleri bulunmakla birlikte kara para aklama, illegal yapılara finans sağlama, belirsizliğe bağlı yüksek risk, para sahiplerinin meçhuliyeti, yasal dayanaktan yoksunluk gibi olumsuzlukları da barındırmaktadır.
8. Dijital para birimlerinin üretiminde maliyetler yüksektir. Mecazen madencilik olarak isimlendirilen bu faaliyet için gerekli olan işlemcilerin ve bilgisayarların kurulumu pahalı, tükettikleri elektrik enerjisi oldukça fazladır. Ayrıca üretim tedricen zorlaştığından çok fazla zaman almaktadır. Kripto paralarla ilgili değerlendirmelerde bu konu da göz önüne alınmalıdır..
9. Kripto paralar, şifreli bir elektronik cüzdanda muhafaza edilmektedir. Dolayısıyla şifrenin unutulması veya başkaları tarafından ele geçirilmesi durumunda o paralara ulaşmak imkânsız bir hal alır. Aynı şekilde bu paralara sahip olan bir kimsenin ölmesi halinde paraların miras yoluyla varislerine intikali ile ilgili bir düzenleme henüz söz konusu değildir. Bu da fıkhî açıdan malın korunması maksadına aykırı olarak görülebilir.
10. Konuyla ilgili değerlendirmeler dikkate alındığında netice itibariyle kripto paraların aslen mubah oldukları; ancak bazı İslam hukuk araştırmacılarının yukarıda bahsi geçen mahzurlara yol açtıklarından şer‘an sakıncalı sonuçlara götürmesi kesin veya kuvvetle muhtemel sedd-i zerai konular kapsamına dahil ederek caiz görmedikleri anlaşılmaktadır. Bu olumsuzluklar ortadan kaldırıldığında veya minimize edildiğinde caiz olmalarının önünde bir engel kalmayacaktır.
11. Son olarak finansal teknolojinin bir çok alanı yanında bu konuyla ilgili de daha kapsamlı ilmi toplantıların yapılması ve bu toplantılarda kripto para birimlerinin teknolojisi, niteliği (mal, değer, para), kullanımından kaynaklı spekülatif sorunların boyutu gibi hususlara özellikle yoğunlaşılmasına ihtiyaç duyulmaktadır.